زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

استطاعت (فقه)




استطاعت به معنای توانایی‌ قدرت‌ انجام‌ دادن‌ کار یا فعل‌ از سوی انسان‌ از شرایط‌ عمومی تکلیف است که در کتب کلامی در شرایط تکلیف مطرح است و در فقه به جای آن، بیشتر، واژۀ قدرت به‌کار می‌رود، و به مفهوم دوم (به تبعیّت از قرآن کریم
[۱] آل‌عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
)، در باب حج به کار رفته است.


۱ - استطاعت در قرآن


استطاعت، قدرت و قوت و وسع و طاقت در لغت دارای معانی نزدیکی می‌باشند. فقهای امامیه استطاعت را به زاد (توشه) و راحله (مرکب، وسیلۀ سفر)، تفسیر نموده‌اند.
[۲] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    

استطاعت یکی از شرائط وجوب حج است،چنان‌که فرمود: «وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً؛
[۳] آل‌عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
، و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند».

۲ - اقسام استطاعت


استطاعت بر دو گونه است:
قدرت عقلی بر انجام مناسک حج را (اعم از پیاده و سواره، به آسانی و دشواری، با عزّت و ذلّت) استطاعت عقلی گویند.
[۴] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    

قدرت ویژه‌ای که شارع مقدس، آن را در وجوب حج معتبر دانسته است و بدون حصول آن (هرچند قدرت عقلی محقّق باشد) حج واجب نمی‌گردد؛ و چنانچه انجام گیرد، از حجة‌الاسلام کفایت نمی‌کند. لکن «اگر حج‌ بر او مستقر شود - به اینکه شرایط حج کامل باشد و در رفتن به حج اهمال نماید تا اینکه همه شرایط یا بعضی از آن‌ها از دست برود - باید به هر شکلی که می‌تواند حج را انجام دهد و اگر فوت کند چنانچه ترکه‌ای داشته باشد واجب است از طرف او قضا شود و تبرّع از او صحیح می‌باشد و بنا بر اقوی استقرار حج در صورتی تحقق می‌یابد که شرایط حج نسبت به استطاعت‌ مالی، بدنی و طریقی، تا زمانی که بتواند به وطنش برگردد باقی بماند و اما نسبت به عقل همین‌که تا آخر اعمال حج باقی باشد کفایت می‌کند. و اگر فقط عمره یا فقط حج به عهده او مستقر شود مثل کسی که وظیفه‌اش حج افراد یا قران است، سپس استطاعتش از بین برود - حکم او هم همان است که گذشت - که به هر وجهی که می‌تواند باید انجام دهد، و در صورت فوت باید از طرف او قضا شود.»
[۵] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۱، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۵۴.    


۳ - ابعاد استطاعت شرعی


استطاعت شرعی چهار رکن اساسی دارد که بدون حصول هریک از آن‌ها، استطاعت محقّق نمی‌شود:

۳.۱ - استطاعت مالی


استطاعت مالی شامل چهار چیز است:
۱. آنچه حاجی مطابق شأن خود (اعم از خوردنی، نوشیدنی، پوشیدنی و دیگر وسائل لازم در سفر حج) بدان نیاز دارد.
[۶] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی ج۲، ص۴۲۱.    

۲. مشهور فقها در صورت عدم نیاز نیز وجود راحله را شرط وجوب حج می‌دانند.
[۷] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    

۳. حج‌گزار باید مخارج خانواده‌اش را تا زمان بازگشت از حج داشته باشد.
[۸] بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۱۴، ص۱۲۳.    
و «بنا بر اقوی مقصود از عائله کسانی هستند که عرفاً نفقه آن‌ها بر او لازم باشد اگرچه شرعاً واجب النفقه او نباشند.»
[۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۹، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۳۸.    
پس انسان نمی‌تواند به شوق حج و به بهانه حج واجب عائله خویش را بدون خرجی رها کند و اگر چنین کند حج واجب حساب نمی‌شود.
چنانچه کسی از نظر مالی (در هر سه بعد یاد شده) هزینۀ حج را برای فردی تأمین کند، با وجود استطاعت سربی، بدنی و زمانی، حج بر او واجب می‌شود که به آن، استطاعت بذلی می‌گویند.
[۱۰] خویی، سیدابوالقاسم، و سیدمحمدرضا موسوی خلخالی، معتمد العروة ج۳، ص۵۸.    

۴. حج‌گزار باید توانایی ادارۀ زندگی خود و خانواده‌اش را پس از بازگشت از حج داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که به سبب هزینه کردن مال خود در حج، از ابتلا به تنگدستی پس از‌ مراجعت، بیم نداشته باشد. در شرط بودن رجوع به کفایت، اختلاف است.
بیشتر فقها آن را شرط می‌دانند.
[۱۱] طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة، ج۱۰، ص۱۳۴.    
[۱۲] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۱.    
امام خمینی که رجوع به کفایت را بنا بر اقوی در حصول استطاعت معتبر می‌داند در توضیح آن می‌فرماید: «یعنی در برگشتن از حج کاری یا چیزی که او را کفایت کند داشته باشد از قبیل تجارت، یا کشاورزی، یا صنعت، یا منافع ملکی مانند باغ و دکّان و مثل این‌ها، به‌طوری که بعد از برگشتن نیازی به دست دراز کردن جلوی مردم نداشته باشد و به سختی و حرج نیفتد. و همین که بر کسبی که مناسب شانش باشد یا تجارتی که به‌واسطه اعتبار و آبرومندی‌اش بنماید توانایی داشته باشد کفایت می‌کند. و اگر امورش با مانند زکات و خمس بگذرد کفایت نمی‌کند و همچنین است با مانند درخواست کردن، مثل فقیری که عادتش این شده و توانایی بر کسب ندارد. و بنا بر اقوی چنین است کسی که حال او قبل از حج و بعد از آن تفاوت نکند (و درهرحال نیازمند باشد). پس اگر این‌ها (حتی) مخارج رفت‌وبرگشت و خرج عایله را داشته باشند، مستطیع نیستند و حج آن‌ها از حجة الاسلام کفایت نمی‌کند.»
[۱۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۹، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۳۹.    


۳.۲ - استطاعت سربی


برخوردار بودن راه و مقصد از امنیّت لازم و عدم احساس خطر بر جان، مال یا آبروی خود در طول سفر و هنگام انجام مناسک که از آن به «تخلیة السّرب» تعبیر می‌شود.
[۱۴] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    
و استطاعت‌ طریقی نیز گفته می‌شود. امام خمینی در تحریرالوسیله در توضیح آن می‌نویسد: «به‌این‌ترتیب که در راه مانعی نباشد که با وجود آن، رسیدن به میقات یا تمام اعمال حج امکان نداشته باشد وگرنه حج واجب نیست. و همچنین است اگر بر جان یا بدن یا عرض یا مالش بترسد و راه فقط همین باشد یا همه راه‌ها این‌چنین باشند (که حج بر او واجب نیست)؛ و اگر راه دورتر ایمنی دارد باید از آن راه برود، و اگر در همه راه‌ها چنین ترسی وجود داشته باشد و لیکن با دورزدن در شهرهای دوردست که راه مکه حساب نمی‌شوند امکان رسیدن به حج باشد بنا بر اقوی حج واجب نمی‌باشد.»
[۱۵] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    


۳.۳ - استطاعت بدنی


توانایی و سلامت جسمانی لازم برای رفتن به مکّه و انجام مناسک.
[۱۶] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۲.    
یعنی استطاعت‌ بدنی در وجوب حج شرط است؛ «بنابراین بر مریضی که توانایی بر سوارشدن ندارد یا سوارشدن موجب حرج بر او است ولو اینکه بر محمل و اتومبیل و هواپیما باشد، واجب نیست.»
[۱۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    


۳.۴ - استطاعت زمانی


در اختیار داشتن زمان کافی برای انجام سفر و مناسک حج.
[۱۸] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    
این هم که به آن استطاعت‌ زمانی گفته می‌شود در وجوب حج‌ «شرط است، پس اگر وقت تنگ باشد به‌طوری که به حج‌ نرسد یا با مشقّت شدید برسد واجب نیست.»
[۱۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    


۴ - تحصیل استطاعت


تحصیل استطاعت برای حج، واجب نیست.
[۲۰] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۳۵.    

در صورتی که انجام حج مستلزم ترک واجبی مانند نجات دادن جان مؤمنی یا ارتکاب حرامی مانند سوار شدن بر وسیلۀ سواری غصبی گردد که انجام یا ترک آن مهم‌تر از حج باشد، حج، واجب نمی‌شود.
[۲۱] طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    


۵ - پانویس

 
۱. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۲. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    
۳. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۴. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    
۵. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۱، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۵۴.    
۶. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی ج۲، ص۴۲۱.    
۷. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۲۸.    
۸. ↑ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۱۴، ص۱۲۳.    
۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۹، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۳۸.    
۱۰. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، و سیدمحمدرضا موسوی خلخالی، معتمد العروة ج۳، ص۵۸.    
۱۱. ↑ طباطبایی حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة، ج۱۰، ص۱۳۴.    
۱۲. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۱.    
۱۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۹۹، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۳۹.    
۱۴. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    
۱۵. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    
۱۶. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۲.    
۱۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    
۱۸. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    
۱۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۴۰۰، کتاب الحج، القول فی شرائط وجوب حجة الاسلام، مسالة ۴۲.    
۲۰. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۳۵.    
۲۱. ↑ طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج۲، ص۴۵۳.    


۶ - منبع


• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۴۵۷-۴۵۹.    
• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «استطاعت»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۲/۲۱.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : دیدگاه های فقهی امام خمینی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.